غلظت خون اصطلاحی است که در زبان عامه و پزشکی معانی مختلفی دارد و اغلب میتواند موجب سردرگمی شود. درک تأثیر قهوه بر گردش خون مستلزم تفکیک این معانی است. آنچه معمولاً در بین عموم به عنوان “غلظت خون” شناخته میشود، حالتی است که خون به سختی در رگها جریان مییابد و فرد را مستعد لخته شدن، افزایش فشار خون و مشکلات قلبی-عروقی میکند. با این حال، در حوزه تخصصی پزشکی، غلظت خون (ویسکوزیته خون) به سه مفهوم اصلی تقسیم میشود که قهوه میتواند بر هر یک از آنها به شکلی متفاوت تأثیر بگذارد. این مقاله کافی ونتو تلاش میکند تا بتواند پاسخگوی سوالات شما در این زمینه باشد.
تعریف غلظت خون (ویسکوزیته) در برابر باور عمومی
ویسکوزیته خون، معیاری برای سنجش مقاومت خون در برابر جریان است. افزایش ویسکوزیته، قلب را مجبور میکند تا برای پمپاژ خون تلاش بیشتری کند، که این امر به مرور زمان میتواند خطر حملات قلبی و سکته را افزایش دهد. افزایش غلظت خون در معنای بالینی، میتواند ناشی از سه عامل اصلی باشد:
- افزایش گلبولهای قرمز (پلیسیتمی ورا): این حالت یک اختلال میلوپرولیفراتیو (نوعی سرطان خون) است که در آن تولید گلبولهای قرمز بیش از حد طبیعی است. این وضعیت واقعاً خون را غلیظ و چسبنده میکند و خطر ترومبوز (لخته شدن) را بالا میبرد. شواهد علمی نشان میدهند که قهوه عامل مستقیم این نوع غلظت نیست.
- هایپرلیپیدمی (افزایش چربی خون): بالا رفتن سطح کلسترول و چربیهای مضر (LDL و Non-HDL-C) در خون، زمینهساز تصلب شرایین (آترواسکلروز) میشود.این حالت یک نوع “غلظت غیرمستقیم” در رگها ایجاد میکند که به مرور زمان باعث تنگی و گرفتگی عروق میشود.
- افزایش انعقادپذیری: فعال شدن بیش از حد پلاکتها یا سیستم انعقادی، خون را مستعد لخته شدن میسازد. تحقیقات بر روی قهوه نشان دادهاند که تأثیر آن بر این مورد اغلب رقیقکننده است .
بنابراین، برای پاسخ به این پرسش که “آیا قهوه خون را غلیظ میکند یا رقیق”، باید تأثیر مولفههای قهوه را بر هر سه عامل فوق به دقت بررسی کرد.

مولفههای فعال قهوه که بر خون تأثیر میگذارند
قهوه نوشیدنی پیچیدهای است که بیش از هزار ترکیب زیستفعال دارد. سه گروه اصلی از ترکیبات بر سلامت خون و عروق تأثیر مستقیم دارند:
- کافئین (Caffeine): مادهای که به عنوان محرک سیستم عصبی شناخته میشود. تأثیر اصلی آن بر سیستم قلبی-عروقی، کوتاه مدت و همودینامیک است؛ یعنی از طریق افزایش موقتی فشار خون و ضربان قلب.
- دیترپنها (Diterpenes): این روغنهای طبیعی شامل کافیستول (Cafestol) و کاهوئول (Kahweol) هستند که مستقیماً بر متابولیسم لیپیدها در کبد تأثیر میگذارند و میتوانند سطح کلسترول را افزایش دهند.
- پلیفنولها و اسیدهای فنولیک (Polyphenols): این ترکیبات مانند اسیدهای کلروژنیک (CGA) دارای خواص آنتیاکسیدانی و ضد التهابی قوی هستند و مهمترین نقش را در کاهش تجمع پلاکتها (رقیقکنندگی خون) ایفا میکنند.
پیشنهاد می شود بخوانید: تاثیر قهوه بر کبد
کافئین و غلظت خون چه ارتباطی دارند؟
باور رایجی وجود دارد که “قهوه غلظت خون را بالا میبرد” یا “آیا قهوه غلظت خون میاره”. این تصور اغلب از تأثیر فوری کافئین بر بدن نشأت میگیرد که منجر به واکنشهای فیزیکی مشابه با استرس میشود.
تأثیر کافئین بر فشار خون
کافئین با مسدود کردن گیرندههای آدنوزین (A1) در سیستم عصبی مرکزی عمل میکند. این عمل سبب افزایش ترشح کاتکولآمینها، بهویژه آدرنالین، از غدد فوق کلیوی میشود. آدرنالین باعث انقباض عروق، افزایش ضربان قلب و در نتیجه، افزایش موقتی فشار خون سیستولی و دیاستولی میشود.
این افزایش فشار خون یک پاسخ حاد (کوتاهمدت و گذرا) به تحریک سیستم عصبی-عروقی است و نباید آن را به منزله افزایش واقعی ویسکوزیته یا غلیظ شدن فیزیکی خون دانست. نکته مهم این است که این تأثیر در افرادی که به طور منظم قهوه مصرف میکنند، به دلیل ایجاد تحمل، کاهش مییابد یا حتی از بین میرود. مطالعات نشان دادهاند که در مصرفکنندگان دائم، افزایش فشار خون پس از مصرف قهوه معنیدار نیست، اما در افرادی که به صورت غیرمعمول یا گهگاه قهوه مینوشند، ممکن است افزایش فشار خون به طور واضحی مشاهده شود.
نشانه های افزایش غلظت خون پس از مصرف قهوه چیست؟
علائمی که بسیاری از مصرفکنندگان قهوه، بهخصوص در صورت مصرف بیش از حد، تجربه میکنند، اغلب با علائم غلظت خون بالا اشتباه گرفته میشوند. این علائم در واقع ناشی از تحریک بیش از حد کافئین و استرس قلبی-عروقی هستند و شامل موارد زیر میشوند:
- تپش قلب یا آریتمی (ریتم غیرعادی ضربان قلب).
- اضطراب، بیقراری و لرزش عضلات.
- سردرد یا سرگیجه.
- افزایش فشار خون موقتی.
مصرف زیاد کافئین (بیش از ۱۰۰۰ میلیگرم در روز برای افراد غیرحساس) میتواند منجر به تشویش و اضطراب شود. این حالت، یک شوک حاد به سیستم قلبی-عروقی است. در افرادی که دارای اضافه وزن یا غلظت خون زمینهای هستند، این استرس قلبی ناشی از افزایش ضربان قلب و فشار خون، میتواند خطرناک باشد زیرا فشار مضاعفی بر قلب وارد میکند.
همچنین، کافئین خاصیت دیورتیک دارد و میتواند منجر به کمآبی شود. کاهش حجم پلاسما به دلیل کمآبی میتواند به صورت نسبی، هماتوکریت (نسبت حجم گلبولهای قرمز به کل خون) را افزایش دهد. این یک عامل غیرمستقیم است که میتوان آن را با مصرف آب کافی در کنار قهوه کنترل کرد.

قهوه، غلیظ کننده یا رقیق کننده خون
برای تعیین اینکه قهوه خون را غلیظ میکند یا رقیق، باید دو گروه از ترکیبات زیستفعال آن را بررسی کرد که عملکردهای متضادی دارند: دیترپنها (عامل غلیظکننده غیرمستقیم) و پلیفنولها (عامل رقیقکننده).
عامل اصلی که قهوه را به سمت غلیظ شدن (از نوع مزمن و آتروژنیک) سوق میدهد، وجود دیترپنهایی مانند کافیستول و کاهوئول است. این مولکولها در روغن طبیعی دانه قهوه یافت میشوند.
- مکانیسم افزایش چربی خون: دیترپنها با تأثیر بر کبد، سنتز اسیدهای صفراوی را مهار کرده و بر متابولیسم لیپیدها اثر میگذارند. نتیجه این فرآیند، افزایش سطح کلسترول تام و به ویژه کلسترول غیر HDL (Non-HDL-C) در سرم خون است. افزایش کلسترول در طولانیمدت به ایجاد پلاکهای چربی در دیواره عروق منجر میشود که فرآیند تصلب شرایین را تسریع میکند. این همان “غلظت غیرمستقیم” است که رگها را در معرض خطر انسداد و بیماریهای قلبی-عروقی قرار میدهد.
- اهمیت روش دمآوری: میزان دیترپنها و در نتیجه خطر افزایش کلسترول، به شدت به نحوه آمادهسازی قهوه وابسته است. هرچه تماس آب و پودر قهوه طولانیتر باشد و فیلتر کاغذی در فرآیند حضور نداشته باشد، میزان دیترپنها در فنجان نهایی بالاتر است.
در نقطه مقابل دیترپنها، ترکیبات محافظتی قهوه قرار دارند که اثرات رقیقکنندگی خون را از طریق کاهش توانایی تشکیل لخته اعمال میکنند. این امر پاسخ مستقیم به این پرسش است که “آیا قهوه رقیق کننده خون است”.
- تأثیر ضد پلاکتی: قهوه حاوی اسیدهای فنولیک زیادی است که خاصیت ضد انعقادی قوی دارند. مطالعات نشان میدهند که مصرف قهوه تجمع پلاکتها را کاهش میدهد. این کاهش انعقادپذیری به دلیل تعامل اسیدهای فنولیک با شبکه سیگنالدهی درون سلولی پلاکتها است. این خاصیت رقیقکنندگی پلاکتی، مستقل از کافئین بوده و نشان میدهد که نوشیدن قهوه میتواند به حفظ سلامت عروق و کاهش خطر تشکیل لخته کمک کند.
- نقش کافئین در کاهش لخته: اگرچه کافئین به طور حاد فشار خون را بالا میبرد، اما شواهد نشان میدهد که قرار گرفتن مزمن در معرض کافئین میتواند گیرندههای آدنوزین A2A و A2B در پلاکتها را حساس کند. تحریک این گیرندهها باعث افزایش سطح $cAMP$ (آدنوزین مونوفسفات حلقوی) میشود که نتیجه آن کاهش فعالسازی و تجمع پلاکتها است. به این ترتیب، کافئین نیز میتواند به صورت مزمن اثرات ضد تجمع پلاکتی داشته باشد.
تأثیر قهوه بر جذب آهن و هماتوکریت
یکی دیگر از جنبههای غلظت خون مربوط به هماتوکریت و هموگلوبین (که در پلیسیتمی افزایش مییابند) است. مطالعات نشان میدهند که قهوه ممکن است نه تنها غلظت خون (در معنای افزایش گلبول قرمز) را افزایش ندهد، بلکه در مصرف افراطی یا همراه با غذا، به طور بالقوه آن را کاهش دهد.
مکانیسم مهار جذب آهن: قهوه حاوی تاننها و فیلاتها است. این مواد ضدتغذیهای میتوانند جذب آهن از وعدههای غذایی را به شدت مهار کنند. بسته به میزان پلیفنولها، نوشیدن قهوه میتواند جذب آهن از غذا را بین ۵۰ تا ۹۰ درصد کاهش دهد.
خطر کمخونی فقر آهن: کاهش جذب آهن در طولانیمدت میتواند منجر به کاهش سطح هموگلوبین و هماتوکریت شود. این وضعیت، کاملاً متضاد با مفهوم “غلظت خون” در معنای افزایش گلبول قرمز است. بنابراین، اگرچه قهوه در حد متعادل برای سلامت عروق مفید است، اما افراد باید از نوشیدن آن بلافاصله پس از غذا (به ویژه وعدههای حاوی آهن و روی) خودداری کنند تا از مهار جذب این مواد حیاتی جلوگیری شود.
مصرف قهوه برای افراد دارای غلظت خون
پلیسیتمی ورا (PV) یک بیماری واقعی غلظت خون است که در آن تولید گلبولهای قرمز باعث افزایش چسبندگی خون میشود. از آنجایی که التهاب نقش کلیدی در پیشرفت PV دارد، مدیریت عوامل خطر قلبی-عروقی مانند کلسترول و فشار خون برای این بیماران حیاتی است.
نکته قابل توجه، برخی شواهد اپیدمیولوژیک نشان میدهند که مصرف قهوه و کافئین میتواند با کاهش خطر ابتلا به PV مرتبط باشد. مکانیسم این اثر احتمالی حفاظتی میتواند ناشی از خواص ضد التهابی ترکیبات زیستفعال موجود در قهوه باشد که بر مسیرهای بیماریزایی در اختلالات میلوپرولیفراتیو تأثیر میگذارد. با این حال، با توجه به ریسک بالای لخته شدن در بیماران PV، ضروری است این افراد تمام نکات مربوط به کاهش کلسترول و کنترل فشار خون را رعایت کنند و حتماً با پزشک معالج خود مشورت نمایند.
برای به حداقل رساندن خطرات و به حداکثر رساندن فواید قهوه برای سلامت گردش خون، رعایت اعتدال و انتخاب روش دمآوری مناسب ضروری است.
برای اکثر بزرگسالان سالم، مصرف متوسط کافئین تا ۴۰۰ میلیگرم در روز (معادل تقریباً ۳ تا ۵ فنجان قهوه دمی استاندارد ۸ اونسی) بیخطر در نظر گرفته میشود. مطالعات اپیدمیولوژیک نشان دادهاند که فواید قلبی-عروقی قهوه در همین دوزهای متعادل به حداکثر میرسد.

هشدارها برای افراد پرخطر:
- افراد دارای کلسترول یا چربی خون بالا: این افراد باید به طور قاطع از مصرف قهوههای فیلترنشده مانند فرنچپرس و قهوه ترک اجتناب کنند، زیرا محتوای بالای دیترپنها مستقیماً بر افزایش چربی خون تأثیر میگذارد.
- افراد حساس به کافئین یا دارای فشار خون بالا: افرادی که به کافئین حساسیت دارند (اغلب به دلیل متابولیسم کند ژنتیکی) یا دچار فشار خون ارثی/اکتسابی هستند، باید مصرف کافئین خود را محدود کنند. در صورت عدم اطمینان، توصیه میشود که فشار خون خود را قبل و ۳۰ تا ۱۲۰ دقیقه بعد از مصرف قهوه اندازهگیری کنند تا از واکنش بدن خود آگاه شوند.
- بیماران قلبی: اگرچه مصرف متوسط قهوه با کاهش خطر کلی بیماریهای قلبی عروقی مرتبط است، اما بیماران قلبی باید دوز مصرفی خود را تحت نظر پزشک کنترل کنند. مصرف بیش از حد میتواند به ویژه با افزایش ضربان قلب و استرس ناخواسته همراه باشد.
پیشنهاد می شود بخوانید: مضرات مصرف قهوه
نوشیدنی های جایگزین قهوه برای افراد با غلظت خون بالا
با توجه به دوگانه بودن اثرات قهوه (ریسک غلظت لیپیدی به واسطه دیترپنها در مقابل فایده رقیقکنندگی پلاکتی به واسطه پلیفنولها)، راهکار اصلی، حذف عامل ریسک است:
- استفاده از فیلتر کاغذی: فیلتر کاغذی راهکار اصلی برای بهرهمندی از خواص آنتیاکسیدانی و ضد پلاکتی قهوه است. استفاده از روشهای دمی مانند وی ۶۰، کمکس، یا دستگاههای قطرهای، به طور مؤثری دیترپنهای مضر را از نوشیدنی جدا میکند.
- تنظیم زمان مصرف: برای جلوگیری از مهار جذب آهن و سایر مواد معدنی مهم، توصیه میشود قهوه حداقل یک ساعت قبل یا بعد از وعدههای غذایی اصلی مصرف شود.
- نوشیدن آب کافی: از آنجایی که کافئین ادرارآور است، برای جلوگیری از کمآبی و غلظت نسبی خون، باید همراه با قهوه، به مقدار کافی آب نوشیده شود.
برای افرادی که به دلیل حساسیت به کافئین، کلسترول بالا یا سایر مشکلات قلبی-عروقی نیاز به محدود کردن قهوه دارند، جایگزینهای مناسبی وجود دارد:
- قهوه بدون کافئین (Decaf): قهوه بدون کافئین امکان بهرهمندی از بخشی از پلیفنولها و آنتیاکسیدانها را بدون تحریک شدید قلبی-عروقی فراهم میکند.
- چای سبز و سیاه: این نوشیدنیها نیز حاوی کافئین (معمولاً در دوزهای پایینتر نسبت به قهوه) و پلیفنولها هستند. چای سبز به ویژه به دلیل خواص ضد التهابی شناخته شده است.
- دمنوشهای سنتی: برخی دمنوشها و شربتها، مانند شربت زعفران، در طب سنتی برای تقویت قلب، بهبود گردش خون و کنترل چربیها توصیه میشوند و میتوانند جایگزین مناسبی برای ایجاد انرژی و حال خوب باشند.

سخن نهایی
ارتباط بین قهوه و غلظت خون، یک موضوع سیاه و سفید نیست، بلکه یک رابطه چندوجهی است که توسط ترکیبات زیستفعال مختلف و مهمتر از آن، روش تهیه قهوه تنظیم میشود. ترس عمومی از اینکه قهوه باعث غلیظ شدن خون میشود، عمدتاً ناشی از اشتباه گرفتن عوارض جانبی حاد کافئین (مانند تپش قلب و افزایش موقتی فشار خون) با تغییرات واقعی در ترکیب خون است. بطور خلاصه سعی می شود به چند سوال مهم و اساسی که در این مورد وجود دارد پاسخ دهیم و تکلیف این موضوع را تا حدی روشن کنیم.
- آیا مصرف قهوه باعث افزایش غلظت خون می شود؟
خیر. قهوه به طور مستقیم باعث افزایش غیرطبیعی تعداد گلبولهای قرمز (پلیسیتمی) نمیشود. مکانیسم اصلی نگرانی در مورد غلظت، مربوط به محتوای دیترپنهای موجود در روغن قهوه است. اگر قهوه فیلتر نشود (مانند قهوه ترک یا فرنچپرس)، دیترپنها میتوانند کلسترول خون را افزایش دهند که در درازمدت خطر تصلب شرایین (نوعی غلظت مزمن در رگها) را بالا میبرد.۳ با این حال، مصرف قهوه فیلترشده نه تنها این ریسک را ندارد، بلکه به دلیل خواص ضد پلاکتی میتواند مفید باشد.
- آیا قهوه برای افراد با غلظت خون بالا مضر است؟
بستگی به علت غلظت خون دارد:
- اگر ناشی از چربی و کلسترول بالا باشد: قهوههای فیلترنشده به شدت مضر هستند و باید با قهوه فیلترشده یا فوری جایگزین شوند.
- اگر ناشی از فشار خون بالا یا حساسیت قلبی باشد: مقادیر بالای کافئین میتواند مضر باشد، زیرا افزایش حاد فشار خون و استرس قلبی ایجاد میکند. مصرف باید محدود شود.
- اگر ناشی از پلیسیتمی ورا باشد: با توجه به نیاز به کنترل دقیق چربیها و فشار خون، بیماران باید با پزشک مشورت کرده و از انواع فیلترشده استفاده کنند.
- آیا قهوه غلظت خون را افزایش میدهد یا کاهش؟
قهوه در بدن اثرات متضادی ایجاد میکند:
- اثر غلیظکننده (ریسک مزمن): دیترپنها (در قهوههای فیلترنشده) باعث افزایش کلسترول میشوند.
- اثر رقیقکننده (فایده حاد و مزمن): پلیفنولها و اسیدهای فنولیک موجود در قهوه، تجمع پلاکتها را کاهش داده و خاصیت ضد انعقادی دارند و به “رقیق شدن خون” (کاهش خطر لخته شدن) کمک میکنند.
نتیجهگیری علمی این است که در صورت رعایت اعتدال و استفاده از روشهای دمآوری فیلترشده (که دیترپنها را حذف میکنند)، اثرات محافظتی قهوه (مانند کاهش خطر لخته و کاهش خطر بیماریهای قلبی عروقی) بر ریسکهای احتمالی غلبه میکند.

